Orientowaniem się w terenie nazywamy określeniem punktu, w którym znajdujemy się i stron świata względem otaczających nas przedmiotów terenowych, form terenu, rozmieszczenia wojsk własnych i wojsk nieprzyjaciela.

Strony świata to przede wszystkim cztery główne kierunki wyznaczone na powierzchni kuli ziemskiej.Strony naszego świata najlepiej jest objaśnić na podstawie róży kompasowej zwanej także zwyczajowo “RÓŻĄ WIATRÓW” Róża ta była okrągłą tarczą z zaznaczonymi 32 rumbami. Pierwotnie wskazywała ona kierunki ośmiu głównych wiatrów, ośmiu półwiatrów i szesnastu ćwierć wiatrów. Obecnie róża wiatrów ma znaczenie tylko czysto dekoracyjne, a jej zadaniem jest wskazywanie stron świata i tak jak półwiatrów i ćwierć wiatrów tym razem 8 i 16 kierunków pośrednich:

Gdzie Główne(czarne):
N (north) Północ (Azymut 0° oraz 360°)
E (east) Wschód (Azymut 90°)
S (south) Południe (Azymut 180°)
W (weast) Zachód (Azymut 270°)
Gdzie Pośrednie(czerwone):
NE (north east) Północny Wschód (Azymut 45°)
SE (south east) Południowy Wschód (Azymut 135°)
SW (south weast) Południowy Zachód (Azymut 225°)
NW (north weast) Północny Zachód (Azymut 315°)
Gdzie(niebieskie):
NNE (north north east) Północny północny-wschód (Azymut 22°30′)
ENE (east north east) Wschodni północny-wschód (Azymut 67°30′)
ESE (east south east) Wschodni południowy-wschód (Azymut 112°30′)
SSE (south south east)Południowy południowy-wschód (Azymut 157°30′)
SSW (south south west) Południowy południowy-zachód (Azymut 202°30′)
WSW (west south west) Zachodni południowy-zachód (Azymut 247°30′)
WNW (west north west) Zachodni północny-zachód (Azymut 292°30′)
NNW (north north west) Północny północny-zachód (Azymut 337°30′)

Istnieje także jeszcze 16 kierunków innych występujących miedzy pośrednimi-pośrednich. Takich jak np. Północny północ ku wschodowi, które zwykle nie są tak ważne i na pewno na tym etapie nam będą niepotrzebne, a nawet zbędne.

Orientowanie się za pomocą busoli:
Busola – często niesłusznie nazywana kompasem. Ma podobną do niego budowę, ale jest bardziej rozbudowana. W jej budowie możemy wyróżnić następujące elementy:
1. Pudełko
2. Przykrywka
3. Lustro
4. Limbus
5. Pierścień z podziałką
6. Bok z podziałką milimetrową

Busola przedstawiona na obrazku posiada także blokadę igły magnetycznej, która włącza się po opuszczeniu przykrywki. Posiada także przyrządy które w znacznym stopniu pomagają nam przy wyznaczaniu kierunków marszu, są to: muszka i przeziernik(szczerbinka).

Busola AK jaką posługujemy się na zajęciach posiada na limbusie podziałkę w tysięcznych. Wartość każdej działki wynosi 100 tysięcznych co w mierze stopniowej odpowiada 6°. Działki opisane są co 500 tysięcznych zgodnie z ruchem wskazówek zegara.
W przykrywce ochronnej jest zamontowane zwierciadło (lustro), które używa się podczas celowania by móc w nim widzieć ustawienie igły magnetycznej oraz pierścienia z podziałką.
Na ochronnym szkle busoli naniesiona jest biała linia przechodząca przez środek limbusa i służąca do ułatwiania orientacji busoli w nocy. Jeden bok posiada naniesioną podziałkę milimetrową. Bok ten odpowiednio ścięty pozwala bardziej dokładnie zgrywać busolę z odpowiednimi liniami na mapie oraz mierzyć odległości.

POSŁUGUJĄC SIĘ BUSOLĄ NALEŻY PRZESTRZEGAĆ NASTĘPUJĄCYCH ZASAD:

W celu zabezpieczenia ostrza igły, igłę unieruchamiać podczas przenoszenia busoli.
Przed pracą w nocy należy naświetlić przez około 2 minuty nafosforyzowane części busoli, aby dobrze były widoczne w nocy.
Podczas pracy z busolą należy przestrzegać aby w pobliżu nie było przedmiotów stalowych lub żelaznych, które oddziałują na położenie igły magnetycznej.
Należy unikać pracy z busolą podczas burzy i blisko linii wysokiego napięcia.
Pracę busoli mogą także zakłócić: mosty, wiadukty, szyny kolejowe oraz wszystkie większe budowle i konstrukcje stalowe w odległości do 50m.

W celu sprawdzenia poprawności działania busoli należy sprawdzić czułość igły magnetycznej. W tym calu należy umieścić busolę na równym podłożu, odczekać chwile aż igła przestanie się poruszać. Teraz zbliżamy na chwilę blisko niej metalowy przedmiot, igła powinna się zakołysać i po pewnym czasie znowu powrócić na swoje miejsce. Jeżeli za każdym razem igła będzie powracała na te same miejsce gwarantuje to nam że czułość busoli jest dobra. Jeżeli jednak za każdym razem igła będzie wskazywała inny punkt, oznacza to, że busola jest rozmagnesowana i bezużyteczna.

OZNACZENIA NA LIMBUSIE:
Zwykle nanoszone są skróty stron świata w językach:
Polskim: Płn. – północ, Płd. – południe, W – wschód, Z – zachód.
Angielskim: N – północ, S – południe, E – wschód, W – zachód.
Rosyjskim: C – północ, IO – południe, B – wschód, 3 – zachód.
Oraz podziałka wyrażona w stopniach (360) lub w tysięcznych (6000)
Tysięczna – jest to kąt pod jakim widzimy rozpiętość 1 metra z odległości 1 kilometra).
Tysięczne zapisuje się i odczytuje w następujący sposób.
1 tysięczna : 0-01 : zero, zero, jeden
25 tysięcznych : 0-25 : zero, dwadzieścia pięć
370 tysięcznych : 3-70 : trzy, siedemdziesiąt
5000 tysięcznych : 50-00 : pięćdziesiąt, zero, zero

Określanie stron świata według ciał niebieskich i cech przedmiotów terenowych:

Oczywiście nie zawsze możemy mieć do dyspozycji kompas bądź busolę dlatego ważną umiejętnością jest określanie stron świata innymi równie prostymi metodami:
– według słońca
– według słońca i zegarka
– według gwiazdy polarnej
– według księżyca
– według cech niektórych przedmiotów terenowych

1. Określenie kierunku północy według słońca:
W dni słoneczne można zaobserwować słońce, po odnalezieniu jednej z stron świata według słońca można łatwo określić pozostałe.

Poniższa rozpiska przedstawia kierunek położenia słońca nad terytorium Polski, w zależności od pory roku i czasu dnia
Położenie słońca marzec, kwiecień, wrzesień, październik maj, czerwiec, lipiec, sierpień Listopad, grudzień, styczeń, luty
Na wschodzie około godziny 6 około godziny 7 nie widać

Na południu o godzinie 12 o godzinie 12 o godzinie 12

Na zachodzie około godziny 18 około godziny 17 nie widać

Należy jednak pamiętać że słońce wschodzi dokładnie na wschodzie i zachodzi dokładnie na zachodzie tylko 22 marca i 22 września. W okresie pomiędzy marcem a wrześniem słońce wschodzi na kierunku północny-wschód a zachodzi na kierunku północny zachód. Natomiast w okresie zimowym (od 22 września do 22 marca) kierunki te analogicznie zmieniają się na południowy-wschód i południowy-zachód.

2. Określanie kierunku północy według słońca i zegarka:
Jeżeli dysponujemy zegarkiem możemy wykorzystać go do określenia w miarę prawdopodobnego choć mało dokładnego kierunku północ-południe. W tym celu należy małą wskazówkę (godzinową) ku słońcu (w tym celu można pomóc sobie zapałką-patyczkiem lub czymkolwiek co rzuci cień. Ustawiona „zapałka” na środku tarczy winna rzucić cień będący przedłużeniem wskazówki). Dwusieczna kąta zawartego między wskazówką godzinową a godziną 12 tarczy zegara powinna wskazywać kierunek południa. Przedłużenie tej linii w przeciwną stronę przez środek tarczy wskaże kierunek północny.
Stosując się do tej zasady należy pamiętać, że przed południem należy brać ten kąt, który ma przejść mała wskazówka do godz. 12.00, natomiast po południu aż do wieczora należy brać kąt, który wskazówka przeszła od godziny 12;00.

3. Określenie kierunku północy według Gwiazdy Polarnej:
Kierunek na gwiazdę polarną w nocy jest zawsze kierunkiem północy. Gwiazda ta znajduje się w gwiazdozbiorze „Małej Niedźwiedzicy” – „Małego Wozu”.

Żeby odnaleźć w nocy gwiazdę polarną należy najpierw znaleźć gwiazdozbiór „Dużego Wozu” (składa się z 7 jasnych gwiazd o szerokim rozstawieniu) Następnie odległość tworzona przez jego dwie skrajne gwiazdy – (tylne koło wozu i gwiazdę tworzącą jego parę) stanowi 1/5 długości odcinka wyznaczającego gwiazdę polarną. Następnie należy przeprowadzić przez wyżej wymienione skrajne gwiazdy prostą i odznaczyć na jej długości 5 części określonej długości odcinka. Na końcu tego odcinka będzie znajdowała się Gwiazda Polarna będąca pierwszą gwiazdą trzonu „Małego Wozu”.

4. Określanie kierunku północy według księżyca:
Poniższa rozpiska określa w przybliżeniu kierunki położenia księżyca w zależności od jego fazy i czasu nocy.
Fazy księżyca o godz. 18 o godz. 24 o godz. 6
Pierwsza kwadra (widoczna tylko prawa połowa księżyca) na południu na zachodzie nie widać
Pełnia (gdy widoczny jest cały księżyc) na wschodzie na południu na zachodzie
Ostatnia kwadra (widoczna jest tylko lewa połowa księżyca) nie widać na wschodzie na południu

po określeniu jednej ze stron świata według księżyca określamy północ, a następnie inne strony świata.

5. Określenie kierunku północy na podstawie pewnych cech przedmiotów terenowych:
Niżej podane sposoby są mniej pewne i pozwalają tylko na określenie przybliżonych kierunków stron świata. Dlatego zaleca się ostrożne stosowanie oraz sprawdzanie poprawności określeń innymi sposobami.
– Duże kamienie i skały od strony północnej pokryte są mchem,
– Mrowiska niemal zawsze znajdują się z południowej strony drzew, pni, kamieni i krzaków,
– Na północnych skrajach polan leśnych oraz z południowych stron oddzielnie rosnących drzew, pni, kamieni, trawa bywa zazwyczaj gęstsza,
– Kora oddzielnie rosnących drzew z północnej strony bywa często grubsza, niekiedy pokryta mchem, jeśli mech rośnie na całym pniu drzewa, to na północnej stronie jest go więcej, szczególnie u dołu.
– Korony oddzielnie rosnących drzew są więcej rozwinięte od południowej strony,
– Słoje na ściętych pniach od strony południowej są szersze, zaś od północnej bardziej skupione,
– Śnieg szybciej topnieje i znika na zboczach południowych.
– Ołtarze w kościołach i kaplicach – zwykle zwrócone są na wschód, a dzwonnice przy kościołach budowane są od strony zachodniej budynku.

ŹRÓDŁA:
- MON-Szt.Gen. 356/65, TERENOZNAWSTWO, Warszawa 1965.
- MON-Szt.Gen. 1197/2000, TABLICE POGLĄDOWE DO NAUKI TERENOZNAWSTWA, Warszawa 2000
oprac. sierż. Łukasz Bobrowski