Mapa to zmniejszone przedstawienie na płaszczyźnie wybranego obszaru Ziemi określające wzajemne położenie i charakterystykę zawartych na niej obiektów, które uwzględnia jej kulistość i zostało sporządzone w określonej skali, przy użyciu znaków umownych i według określonych metod matematycznych. Reguły te pozwalają na oddanie kształtu kuli ziemskiej, a proces ten nazywany jest odwzorowaniem kartograficznym. Dzięki niemu na mapie powstaje siatka południków i równoleżników – siatka kartograficzna. Obecnie przyjętym odwzorowaniem kartograficznym jest uniwersalne poprzeczne odwzorowanie Merkatora (UTM).

Uboższą wersją mapy jest plan (trochę bardziej fachowo nazywany planem topograficznym). Różni go od mapy to, że nie uwzględnia on kulistości Ziemi. Ma to swoje wady i zalety: Co prawda jest o wiele prostszy do sporządzenia, jednakże może przedstawiać jedynie bardzo małe obszary (z racji na sferoidalny kształt naszej planety). Zachowuje także wartości płaszczyzn i wymiarów liniowych, a także podobieństwo kątów. Nie jest to możliwe na mapie, dzięki odwzorowaniu kartograficznemu.

Rodzaje map:

Mapy przedstawiające powierzchnię Ziemi to mapy geograficzne. (W odróżnieniu od map astronomicznych.)

Istnieją różne rodzaje podziału map geograficznych przy użyciu różnych kryteriów, jak np.:

– Treść: mapy geograficzne ogólne (inaczej: ogólnogeograficzne, zawierające wszystkie elementy krajobrazu geograficznego) i mapy geograficzne specjalistyczne (np. hydrograficzne, geologiczne).

– Przeznaczenie: np. turystyczne, wojskowe, hydrograficzne, m. kierowania ogniem, m. przekraczalności terenu, m. wysokości względnych itd.

– Skala: (dla terytorium Polski) wielkoskalowe (1:10.000, 1:25.000), średnioskalowe (1:50.000, 1:100.000) i małoskalowe (1:200.000, 1:500.000, 1:1.000.000), a także drugi podział na mapy topograficzne (w skali poniżej 1:1.000.000, zawierające dużo szczegółów) i przeglądowe (od 1:1.000.000, posiadające ogólną wartość informacyjną). W tym podziale mapa w skali 1:1.000.000 posiada cechy zarówno mapy topograficznej, jak i przeglądowej.

Podział map topograficznych:

– Wielkoskalowe: 1:10.000, 1:25:000.

– Średnioskalowe: 1:50:000, 1:100.000, 1:1:200.000.

– Małoskalowe: 1:500.000, 1.000.000.

Elementy graficzne mapy
Opis /informacja/ pozaramkowa

Godło i nazwa arkusza

Godło arkusza jest jej numerem, sygnaturą, która ułatwia określenie, gdzie dany arkusz znajduje się w jednolitym systemie numeracji (tzw. nomenklaturze map topograficznych). System ten polega na tym, że arkusze map małoskalowych dzielą się stopniowo na mniejsze arkusze map o coraz większej skali. Jego podstawą są arkusze Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1.000.000, które obejmują całą kulę ziemską. Każdy z nich posiada własne godło na które składają się: litera alfabetu łacińskiego (od A do V, zaczynając od równika) oznaczająca pas zawarty między dwoma równoleżnikami (odległymi o 4°) i cyfra (od 1 do 60, licząc od południka 180°) określają słup południkowy o szerokości 6°, np. M-34. Arkusze te dzielą się na:

– arkusze w skali 1:500.000, oznaczane dużymi literami alfabetu: A, B, C, D, np. M-34-D.

– arkusze w skali 1: 200.000, oznaczane cyframi rzymskimi od I do XXXVI, np. M-34-XVI.

– arkusze w skali 1:100.000, oznaczane cyframi arabskimi od 1 do 144, np. M-34-112,113. (W związku z połączeniem dwóch arkuszy w jeden zgodnie ze standardami NATO. Wcześniej zapisywano to: M-34-112 i M-34-113.)

Każdy arkusz w skali 1:100.000 dzieli się na 4 arkusze w skali 1:50.000, oznaczane dużymi literami alfabetu: A, B, C, D, np. M-34-112-A,B. Arkusze w skali 1:50.000 dzielą się z kolei na 4 mniejsze, w skali 1: 25.000, oznaczane małymi literami alfabetu: a, b, c, d, np. M-34-112-B-c,d. Te z kolei składają się z kolejnych czterech arkuszy w skali 1:10.000, oznaczane cyframi arabskimi od 1 do 4, np. M-34-112-B-c-3,4.

Godło mapy jest umieszczane wraz z nazwą arkusza nad górną zewnętrzną ramką. Godła sąsiednich arkuszy są opisane na każdej ramce. Skala mapy Na wojskowej mapie topograficznej wg standardów NATO odstąpiono od tego sposobu, gdyż odnalezienie sąsiednich arkuszy ma ułatwić podział arkusza (skorowidz sąsiednich arkuszy).

Należy pamiętać, że obecnie wymiary arkuszy są powiększone dwukrotnie w stosunku do wcześniejszych wydań map topograficznych (przez połączenie dwóch arkuszy w jeden).

Przynależność państwowa i administracyjna (hasło)

Odnotowuje się ją w postaci napisu w lewym górnym rogu mapy. Zawiera nazwę państwa i jednostki podziału administracyjnego, np. „POLSKA – woj. lubelskie”, lub samej jednostki administracyjnej, np. „WOJ. LUBELSKIE”.

Numer serii

Numer serii znajduje się w prawym górnym rogu mapy oraz poniżej informacji publikacyjnej, np. „Seria M 853”

Odnotowuje się ją w postaci napisu w lewym górnym rogu mapy. Zawiera nazwę państwa i jednostki podziału administracyjnego, np. „POLSKA – woj. lubelskie”, lub samej jednostki administracyjnej, np. „WOJ. LUBELSKIE”.

Oznaczenie wydania arkusza

Dawniej umieszczano je w lewym górnym rogu ramki zewnętrznej w formie napisu, np. „Wydanie pierwsze 1962r.”

Obecnie umieszcza się je w prawym górnym rogu arkusza obok numeru serii oraz poniżej notatki publikacyjnej pod numerem serii, np. „Wydanie 1”

Rok polowego opracowania znajduje się w notatce publikacyjnej.

Notatka publikacyjna i znak służby topograficznej WP
Pod ramką, po lewej stronie umieszcza się godło służby topograficznej WP. Pod nim zapisane są informacje dotyczące wydania: wydawca, opracowanie, podstawa i druk. Poniżej umieszcza się jeszcze raz numer serii, oznaczenie wydania arkusza, godło mapy i nazwę arkusza.

Informacje dotyczące północy geograficznej, topograficznej i magnetycznej

Na wojskowej mapie topograficznej istnieją dwa rodzaje kierunków północy. Najłatwiejsza do wyznaczenia jest północ geograficzna (graficznie przedstawiana jako linia prosta zakończona symbolem gwiazdy), którą wyznacza ramka mapy. Obok niej istnieje północ topograficzna (linia prosta zakończona odwrotną strzałką, na kształt litery Y) wyznaczana przez linie siatki kilometrowej współrzędnych prostokątnych płaskich. Kierunkiem północnym nie zaznaczonym bezpośrednio na mapie jest północ magnetyczna (przedstawiana za pomocą linii prostej zakończonej strzałką, wskazuje ją oczywiście igła magnetyczna), ma ona jednak duże znaczenie praktyczne. Wyznaczana jest za pomocą północy topograficznej.

Przy przeliczaniu poszczególnych azymutów (geograficznego, topograficznego i magnetycznego) niezbędna jest znajomość trzech zależności między nimi:

– zboczenie magnetyczne jest to kąt poziomy zawarty między południkiem geograficznym a magnetycznym. Jest ono dodatnie na wschód (oznaczane symbolem +) i ujemne na zachód

Oznaczane jest symbolem δ.

– zbieżność południków jest to kąt poziomy zawarty między południkiem geograficznym a topograficznym (wyznaczonym przez pionową linię siatki kilometrowej). Jest dodatni jeśli pionowa linia siatki kilometrowej odchyla się na wschód (+) i ujemna na zachód (-). Oznaczana jest symbolem γ.

– uchylenie magnetyczne jest to kąt zawarty między pionową linią siatki kilometrowej a południkiem magnetycznym. Jest dodatnie jeśli południk odchyla się na wschód od linii siatki kilometrowej (+) i ujemne na zachód (-).

Oznaczane jest symbolem Δ.

Notatka o zboczeniu magnetycznym, zbieżności południków i uchyleniu magnetycznym jest umieszczana na mapie obok wykresu przedstawiającego poszczególne rodzaje północy.

Informację dotyczącą północy geograficznej, topograficznej i magnetycznej oraz dane magnetyczne umieszcza się pod ramką, na prawo od notatki publikacyjnej i znaku służby topograficznej WP.

Podziałka kątów nachylenia

Podziałka kątów nachylenia jest wykresem mającym na celu ułatwienie określenia wielkości nachylenia danego elementu ukształtowania terenu (np. zbocza) przy pomocy mapy. U jego podstawy znajdują się wartości kąta nachylenia w stopniach, a pionowe linie są odpowiednikiem odległości między warstwicami. Na mapach umieszcza się dwa diagramy – jeden dla warstwic zasadniczych i drugi dla pogrubionych. (O podziale warstwic: patrz poniżej.) Ułatwia to pomiar, gdy duża ilość warstwic przebiega w jednym miejscu.

Żeby dokonać pomiaru przy pomocy podziałki kątów nachylenia należy zmierzyć odległość między warstwicami w wybranym miejscu, dopasować ją do odpowiedniej pionowej linii i odczytać wartość nachylenia (w stopniach).

Podziałka kątów nachylenia jest umieszczana pod ramką, na prawo od notatki dotyczącej północy i danych magnetycznych i na lewo od skali mapy.

Informacja o cięciu warstwowym

Warstwice są to linie zamknięte łączące punkty o takiej samej wysokości umieszczane na mapie w celu oddania rzeźby terenu. Określają one wysokość nad poziomem morza.
Dzielimy je na:
– warstwice zasadnicze (zwykle rysowane cienką linią, niekiedy pogrubioną)
– warstwice pomocnicze i uzupełniające: połówkowe (rysowane linią przerywaną, ciągłymi kreskami)
i ćwiartkowe (rysowane linią przerywaną, krótkimi kreskami).

Cięcie warstwicowe określa wysokość warstwową, czyli różnicę między dwiema sąsiednimi warstwicami.

Dawniej informację o cięciu warstwicowym umieszczano pod podziałką liniową, obecnie przesunięto ją pod wykres podziałki kąta nachylenia, np. „Warstwice ciągłe poprowadzono co 5 m”

Skala mapy

Skala mapy jest to stosunek zmniejszenia linii na mapie w odniesieniu do rzutu poziomego odpowiadającej linii w terenie. Używając prostszego sformułowania, jest to stosunek zmniejszenia długości na mapie do długości w terenie.

Z racji, że przedstawienie dużego obszaru kuli ziemskiej na płaszczyźnie niesie ze sobą zawsze margines błędu mówimy, że skala mapy ulega skażeniu. Stąd pojęcie skali poszczególnej lub miejscowej. Skala odnotowana na mapie za pomocą liczby jest to skala główna mapy, jednak gdy przedstawia ona duży fragment Ziemi (w małej skali) jest ona zachowana tylko w pewnych miejscach. Dlatego umieszcza się na nich notatki uwzględniające skalę miejscową – np. „Skala wzdłuż równoleżnika … wynosi …”

Sposoby wyrażania

1 1

――― , ———

25.000 50.000

1:25.000, 1:50.000

Skalę wyraża się w postaci ułamka, który w mianowniku zawsze posiada liczbę 1 – tzw. skalę liczbową. Zapisuje się ją pod południową (dolną) ramką mapy, po środku.

Należy pamiętać, że skala liczbowa jest zawsze wartością liniową i nie należy stosować jej do pomiarów płaszczyzn. Jest też liczbą uniwersalną, to znaczy, że możemy ją stosować w różnych systemach miar.

Wielkość skali

Wielkość skali jest to odległość w terenie odpowiadająca 1 cm na mapie wyrażona w kilometrach lub metrach. Umieszcza się ją pod skalą liczbową w formie skali mianowanej.

Podziałka liniowa

Podziałka liniowa jest to wykres (graficzne przedstawienie) skali liczbowej umieszczany na mapach w celu ułatwienia pomiaru odległości na mapie. Zapisuje się ją pod wielkością skali w trzech wersjach – w milach, metrach i jardach.

Aby określić odległość między wybranymi punktami przy pomocy podziałki liniowej należy zmierzyć wybrany odcinek na mapie, odłożyć go na podziałce i odczytać odległość rzeczywistą.

Pomiar linii krzywej za pomocą metody sumowania odcinków

Linię łamaną (krzywą) mierzymy stopniowo zwiększając długość poprzez sumowanie poszczególnych odcinków. Najwygodniej zrobić to przy pomocy cyrkla. Najpierw bierzemy cyrklem odcinek AB, następnie przesuwamy ramię cyrkla tak, aby znalazło się ono w punkcie A-1 (który jest przedłużeniem linii BC), podczas gdy drugie ramię pozostaje w miejscu. Następnie przesuwamy ramię stojące w punkcie B do punktu C. Szerokość, jaką obejmuje cyrkiel wynosi w ten sposób sumę odcinków AB i BC. Kolejny krok to przesunięcie ramienia z punktu A-1 do A-2 i powtórzenie poszczególnych czynności. Należy pamiętać, że ta metoda nie jest zawsze dokładna.

Podstawą podziałki nazywamy odcinek linii prostej odpowiadający równej ilości miary liniowej w terenie, np 1, 2, 5, 10 km.

Podziałka złożona normalna

Podziałka złożona (nazywana też podziałką poprzeczną lub transwersalną) służy do wykonywania dokładniejszych pomiarów na mapie, z uwzględnieniem dziesiątych i setnych części podstawy. Możemy ją stosować dlia odkładania odległości w dowolnej skali.

Skorowidz sąsiednich arkuszy

Skorowidz sąsiednich arkuszy mapy występuje w formie tabeli złożonej z trzech kolumn i trzech wierszy. W środku (drugi wiersz, druga kolumna) znajduje się w pogrubionej ramce godło arkusza mapy, a w ramkach obok znajdują się godła map sąsiednich. Skorowidz ma za zadanie w prosty, obrazowy sposób informować o oznaczeniach sąsiednich arkuszy i ułatwić odszukanie pożądanej mapy.

Skorowidz sąsiednich arkuszy mapy umieszcza się pod ramką, na prawo od skali mapy.
Szkic podziału administracyjnego

Szkic podziału administracyjnego ma postać osobnej ramki z własną legendą zawierającą użyte w niej skróty. Przedstawia ona wyłącznie linie podziału administracyjnego (bez użycia znaków topograficznych) i ma na celu ułatwienie orientacji w jej ramach przy posługiwaniu się mapą.

Szkic podziału administracyjnego jest umieszczony pod ramką, na prawo od skorowidza sąsiednich arkuszy mapy i na lewo od wykazu skrótów.

Skróty z objaśnieniami

Wojskowa mapa topograficzna zawiera stosowany na niej wykaz podstawowych skrótów. Poniżej zamieszcza się też skrócony wykaz w języku niemieckim i angielskim.

Wykaz skrótów znajduje się poniżej ramki, po prawej stronie, na prawo od szkicu podziału administracyjnego.

Legenda

Na wojskowej mapie topograficznej zamieszczony jest wykaz podstawowych znaków topograficznych (w trzech językach: polskim, niemieckim i angielskim).

Legendę umieszcza się w dole mapy, poniżej ramki i innych elementów informacji pozaramkowej (skala mapy, notatka publikacyjna itd.) na lewo od notatki o siatce meldunkowej UTM.

Skala mapy

W wydaniach map topograficznych przeznaczonych do użytku cywilnego legenda może być umieszczona z boku.

Informacje o siatce meldunkowej UTM i przykład współrzędnych płaskich UTM

Siatka uniwersalna Merkatora jest systemem współrzędnych prostokątnych płaskich sporządzonych na podstawie układu odniesienia WGS – 84. Na wojskowej mapie topograficznej zamieszcza się niekiedy przykłady siatki UTM – podział na pola strefowe i kwadraty 100-kilometrowe.

Wojskowa mapa topograficzna zawiera podstawowe informacje na temat odczytywania współrzędnych w systemie meldunkowego UTM zawarte w formie tabeli po polsku i po angielsku. Są to proste wskazówki dotyczące odczytywania współrzędnych 100-metrowych w przypadku gdy:

– kwadrat określony przez linie współrzędnych ma szerokość (a więc i wysokość) 1000m – należy odczytać liczbę linii pionowej na lewo od wyznaczonego punktu (np. 09), następnie dopisać liczbę określającą jego odległość od uwzględnionej linii pionowej w dziesiątych częściach kilometra (np. 8), po czym odczytać liczbę linii poziomej znajdującej się poniżej wyznaczonego punktu (np. 15) i podobnie jak wcześniej dopisać liczbę dziesiątych części kilometra (np. 7). Współrzędne powinny zawierać 6 cyfr (np. 098157).

– kwadrat posiada szerokość 100 km – należy dopisać na początku oznaczenie kwadratu (np. DF098157).

– należy określić pole strefowe – trzeba dopisać na początku oznaczenie pola strefowego (np. 34NDF098157).

Informacje o siatce uniwersalnej Merkatora znajdują się w odrębnym artykule na temat współrzędnych na mapie.

Niekiedy na wojskowych mapach topograficznych umieszcza się także podstawowe informacje o elipsoidzie, odwzorowaniu, układzie współrzędnych i poziomie odniesienia.

Układ treści na cywilnych mapach topograficznych jest zbliżony do powyższego.

 

Bibliografia:

M. Goniewicz, A. Nowak, Z. Smutek, Przysposobienie obronne, cz. II, Gdynia 2004.

Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979.

M. Pelczar, Zarys kartografii i topografii – przewodnik do ćwiczeń, Gdańsk 1973.

Z. Sabatowski, Charakterystyka mapy topograficznej oraz jej wykorzystanie przez dowódcę pododdziału, Zeszyty Naukowe ZSOWL, nr 1 (147), 2008 r., s. 28-40.

Tablice poglądowe do nauki topografii wojskowej.

Terenoznawstwo, Szt. Gen. 356/65, Warszawa 1965.