Działający w okresie międzywojennym Związek Strzelecki zajmował się wychowaniem obywatelskim, wychowaniem fizycznym i przysposobieniem wojskowym młodzieży i społeczeństwa, w myśl hasła: “każdy żołnierz obywatelem – każdy obywatel żołnierzem”. Organizacja doskonale wpisywała się w ten sposób w koncepcję budowy “narodu pod bronią”. W 1939 roku strzelcy nie zawiedli, stając w obronie zagrożonej niepodległości, a następnie włączając się w konspirację.

Na początku lat 30. w Oddziale II Sztabu Głównego WP utworzony został Wydział 2 dla kierowania przygotowaniami do podjęcia zadań specjalnych na tyłach nieprzyjaciela, gdyby wdarł się na teren kraju (tzw. dywersja pozafrontowa), oraz dla wzmocnienia ochrony i obrony rejonów przemysłowych kraju (Śląsk i Łódź). W przygotowania te włączono także organizacje paramilitarne, w tym Związek Strzelecki.
Ustanowiono stanowiska inspektorów terenowych (inspektorów odcinków) przy komendach okręgów (podokręgów) ZS i obsadzono je w latach 1932-36 przez oficerów służby stałej, przydzielanych z kadry dyspozycyjnej Wydziału 2 Oddziału II SG WP. Zadaniem ich było przygotowanie tajnych, terenowych zespołów dla zadań specjalnych na wypadek wojny. Stanowiska te objęli: kpt. Jan Mazurkiewicz w Wilnie (dla kierunku operacyjnego północno-wschodniego), Stanisław Zarębski w Równem (dla kierunku operacyjnego poleskiego), kpt. Władysław Karaś we Lwowie (dla kierunku operacyjnego południowo-wschodniego), mjr rez. Kazimierz Kierzkowski w Krakowie (dla kierunku operacyjnego południowo-zachodniego: Śląsk Cieszyński i Górny Śląsk; od 1938 r. na tym kierunku operacyjnym inspektorami byli dodatkowo kpt. Ryszard Margosz przy Komendzie Śląsko-Dąbrowskiego Okręgu ZS i kpt. rez. Stanisław Wizner w rejonie węzła częstochowskiego), kpt. Jan Koc w Toruniu (dla kkierunku „korytarza pomorskiego”), rtm. Jan Włodarkiewicz w Toruniu (dla kierunku Działdowo-Grudziądz), ppłk Witalis Chmura w Warszawie (dla kierunku Prus Wschodnich) i mjr Stanisław Dąbrowski (dla rejonu Warszawy), ppłk Franciszek Ślęczka w Grodnie (dla kierunku Augustów-Grodno), mjr dypl. Paweł Zagórowski w Mielcu (dla obszaru Centralnego Okręgu Przemysłowego), mjr dypl. K. Kowalski w Łodzi (dla łódzkiego obszaru przemysłowego), mjr W. Wierzejewski w Poznaniu (dla obszaru DOK Poznań).

Kazimierz Kierzkowski

W ramach tworzenia tajnych struktur organizacyjnych na wypadek zajęcia przez nieprzyjaciela przygranicznych terenów państwa polskiego zaczęto tworzyć na terenie wschodnich okręgów i podokręgów tzw. odcinki ZS. Głównym zadaniem kierujących nimi inspektorów było organizowanie tajnych ogniw “pogotowia obywatelskiego” (“pogob.”), składających się ze strzelców i osób nie zrzeszonych. Celem “pogob.” było przygotowanie się do konspiracyjnej działalności wojskowej przeciwko ewentualnemu okupantowi, a jednocześnie ułatwianie działalności ZS w poszczególnych miejscowościach. Podstawową jednostką organizacyjną “pogob” była drużyna składająca się z kilku lub kilkunastu 3-5 osobowych patroli. Drużyny z jednego lub kilku powiatów strzeleckich, podporządkowane oficerowi ZS działającemu pod kryptonimem “dor”, tworzyły okręg “pogob”, który wchodził w skład odcinka ZS. Spośród najbardziej zaufanych członków ogniw “pogob” tworzono jeszcze bardziej zakonspirowane terenowe zespoły do zadań specjalnych (“dyrwa”). Miały one prowadzić działalność dywersyjną na terenach czasowo zajętych przez wojska nieprzyjaciela.

Ogniwa “pogob.” na terenach wschodnich II Rzeczypospolitej nazywano – w nomenklaturze Ekspozytury 2 Oddziału II – Sekcją Pogotowia Obywatelskiego. W dniu 31 grudnia 1938 r. SPO skupiała na terenach wschodnich 139 osób. Prawdopodobnie ogniwa “pogob.” działały wówczas również w większości pozostałych okręgów i podokręgów ZS.

Największym tajnym ogniwem “Strzelca” był okręg ZS w Wolnym Mieście Gdańsku, nazywany Okręgiem ZS nr XIII lub Okręgiem Północnym ZS. Stanowisko komendanta okręgu kolejno pełnili: Henryk Muszkiet-Królikowski (1931), Ludwik Muzyczka (1931-1933), Aleksander Albin Kolasiński (1933-1935) i Kawecki ps. “Mar” (od 1935). W 1932 r. komendant okręgu rozpoczął przygotowania do utworzenia bardziej zakonspirowanych ogniw organizacji, które w wypadku puczu niemieckiego w Gdańsku miały prowadzić działania sabotażowo-dywersyjne. Na początku 1933 r., po objęciu władzy w Niemczech przez Hitlera, utworzono tzw. Organizację Bojową. W połowie lat 30. planowano, że w przypadku puczu hitlerowskiego w WMG patrole OB dokonają m.in. zamachów na miejscowych dygnitarzy niemieckich, zniszczą środki łączności i niektóre obiekty zamachowców oraz zorganizują obronę jednego lub dwóch gmachów polskich, jeżeli tych budynków nie obsadzą oddziały strzelców. Wkrótce OB przemianowano na Tajną Organizację Konspiracyjną.

Ludwik Muzyczka

ZS zakonspirowany z WMG przejął kierownictwo nad siecią dywersji pozafrontowej, a jednocześnie stanowił dla niej kamuflaż przed penetracją wywiadu niemieckiego. W przypadku jego zdekonspirowania Niemcy byliby przekonani, że mają do czynienia z organizacją paramilitarną. W latach 1931-1938 wiodącym działem pracy strzeleckiej w WMG było szkolenie wojskowe. Za jego główny cel uznano przygotowanie członków do zbrojnego przeciwstawienia się ewentualnej akcji miejscowych organizacji i instytucji niemieckich, zmierzającej do włączenia Wolnego Miasta w skład III Rzeszy. Zakładano również, że oddziały ćwiczące wspomogą planowaną w takiej sytuacji interwencję WP.

Oddziały ZS w Gdańsku osiągnęły najwyższy poziom gotowości bojowej w marcu 1933 r. podczas zabezpieczania polskiej demonstracji wojskowej na Westerplatte. W dniu 6 marca 1933 r., po wysadzeniu na Westerplatte dodatkowych 120 żołnierzy WP, postawiono członków OB w stan alarmowy: patrole skrycie obserwowały obiekty wojskowe i komunikacyjne oraz lokale NSDAP i jej organizacji paramilitarnych. Pozostałych członków “Strzelca” w WMG obowiązywało ostre pogotowie.

Zakonspirowane struktury dywersji pozafrontowej budowano także w innych rejonach kraju. Tak działania te wspominał Stanisław Frączysty, członek “Strzelca” w Chochołowie: “W roku 1939 w pierwszych dniach miesiąca czerwca zostałem raz wieczorem z bratem Gustawem wezwany do domu brata Franciszka, który wtenczas już sam na swym gospodarstwie mieszkał. Po paru chwilach zebrało się nas więcej, sami chłopcy starsi, świadomi, tak jakoś berdziej patriotycznie wyrobieni. Po pewnym czasie przyszedł znajomy Słowak z Głodówki, student, który studiował w Polsce pod nazwiskiem Stefan Hurkot, w towarzystwie dwóch starszych panów, których tytułował pułkownikami. Po ubezpieczeniu się, że nas nikt nie słucha, ci starsi zaczęli do nas przemawiać o sytuacji, jaka zaistniała w Europie, że Niemcy w niedługim czasie napadną na Polskę i że oni są w tych sprawach dokładnie zorientowani, ponieważ są z wywiadu wojskowego. Wyjawili nam z całą dokładnością sytuację na świecie, że Polska w wyniku napaści będzie się musiała i będzie się broniła na śmierć i życie. Wyjaśnili nam, że mają zamiar w wioskach przygranicznych potworzyć oddziały bojowe na wzór japońskich żywych torped – bataliony śmierci, które w razie wejścia Niemców na teren Polski będą na tyłach jako dywersanci wysadzać mosty, niszczyć samochody, uprawiać sabotaże, za to nie będziemy powołani do wojska w razie mobilizacji. Materiały wybuchowe, broń, żywność, ubranie zostaną nam dostarczone. Po przedstawieniu tych propozycji i szerokim omówieniu związek ten utworzyliśmy. Po podpisaniu deklaracji i złożeniu przysięgi na bezpardonową walkę z Niemcami na śmierć i życie i że będzie się wykonywać wszystkie rozkazy i stosować wszystkie metody działania i dochowywać tajemnice. Wtenczas przybraliśmy również pseudonimy”. W drugiej połowie sierpnia, czyli niemal w przededniu wybuchu wojny, oddział magazynował swoją broń w schowkach w Tatrach Zachodnich.

W kwietniu 1939 r. wydano rozkaz organizacji batalionów strzeleckich Obrony Narodowej. Zakładano utworzenie sześciu batalionów w dwóch fazach. Wiosną 1939 r. – w pierwszej fazie – zamierzano utworzyć trzy bataliony. I batalion strzelecki postanowiono zorganizować w Kielcach przy 4 pułku piechoty Legionów. II batalion strzelecki planowano utworzyć w Lublinie przy 8 pułku piechoty Legionów. III batalion strzelecki zamierzano utworzyć w Łodzi przy 28 pułku piechoty. Bataliony miały być formowane wyłącznie z zarejestrowanych członków Związku Strzeleckiego. Ostatecznie jednak ich formowanie odłożono na okres późniejszy. Do koncepcji organizacji trzech batalionów strzeleckich powrócono dopiero w sierpniu 1939 r. Z trzech batalionów postanowiono utworzyć brygadę strzelecką. Na jej dowódcę wyznaczono czasowo ppłk. Stefana Leukosa-Kowalskiego. Z fragmentarycznych danych wynika, że batalion strzelecki powstał w Łodzi w pierwszych dniach września 1939 r. i był wykorzystywany do służby wartowniczej.

Po ogłoszeniu mobilizacji członkowie ZS będący oficerami, podchorążymi, podoficerami i szeregowcami rezerwy zostali powołani do jednostek WP. Jednocześnie wielu strzelców posiadających II lub I stopień przysposobienia wojskowego wcielono do Obrony Narodowej lub improwizowanych batalionów i kompanii PW. W szeregach ZS pozostali jedynie oficerowie, podoficerowie i strzelcy niezdolni do służby wojskowej oraz strzelczynie i orlęta. Władze naczelne ZS wezwały ich do organizowania samoobrony, ochrony dróg i mostów, linii telefonicznych, dóbr wojskowych, państwowych i samorządowych oraz współdziałania z wojskiem w zwalczaniu niemieckich grup dywersyjnych.

W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku członkowie “Strzelca” wzięli udział w budowie fortyfikacji śląskich na odcinku Mikołów – Niezdara – Tapkowice – Węgierska Górka – Korbielów.

Strzelcy licznie włączyli się w organizację formacji samoobrony w różnych miejscowościach. Jak pisał potem Kazimierz Pluta-Czachowski, “współpracowały na całym obszarze Małopolski, począwszy od linii Sanu i rejonu Przemyśla po granicę Węgier i Rumunii, liczne samorzutnie organizowane kompanie i plutony samoobrony terytorialnej, formowane głównie z członków Federacji Związków Obrońców Ojczyzny, ze Związku Strzeleckiego, z harcerstwa, z członków Hufców Szkolnych PW, z członków Baonów Pracy pracujących na Huculszczyźnie, złożonych z maturzystów, odbywających w nich obowiązkowy państwowy staż pracy. Po zakończeniu walk większość z tych ochotniczych żołnierzy odeszła na Węgry, część pozostała w kraju i przeszła tutaj do propaństwowej konspiracji”.

Na Śląsku (np. w Rudzie Śląskiej) strzelcy – podobnie jak członkowie innych organizacji PW – wsparli wojsko w walce z niemiecką dywersją.

Strzelcy wzięli udział także w walkach z sowietami. W Trembowli grupa dywersyjna składająca się z ośmiu członków ZS pod dowództwem por. rez. Bronisława Komplikowicza ostrzelała oddział rosyjski. Po wzięciu do niewoli, sowieci ich rozstrzelali.

Członkowie ZS wzięli także udział w obronie Lwowa.
Walczyły również Orlęta, czyli młodociani członkowie ZS. Zgłaszały się one ochotniczo do służby pomocniczej przy jednostkach wojskowych znajdujących się na terenie miejsc ich zamieszkania. W Wilnie grupa Orląt do chwili zajęcia miasta przez sowietów pełniła wartę przy sercu Marszałka Józefa Piłsudskiego, spoczywającym na Rossie. Orlęta z powiatu jasielskiego w przededniu wojny roznosiły imienne karty mobilizacyjne, kopały rowy przeciwlotnicze, pełniły dyżury w gminnym, pomocniczym ośrodku bezpieczeństwa, uczestniczyły w kursach organizowanych przez LOPP. Najliczniejsza grupa Orląt wzięła udział w obronie Warszawy.

Już we wrześniu 1939 r. powstała w Krakowie Tajna Organizacja Wojskowa “Związek Orła Białego” (była to wojenna nazwa Związku Strzeleckiego). Kontynuowała ona – już w konspiracji – walkę o Niepodległość, początkowo samodzielnie, a następnie w ramach Armii Krajowej. W okresie okupacji w Warszawie istniała także – podporządkowana od 1943 roku Armii Krajowej – konspiracja orlęca, której współtwórcą i przywódcą był Stanisław Srzednicki. W powstaniu warszawskim udział wzięła Kompania Motorowa Orląt.

Artykuł powyższy, oczywiście, nie wyczerpuje tematu, sygnalizuje tylko przykłady udziału strzelców w kampanii wrześniowej. Temat z pewnością wart jest opracowania z wykorzystaniem źródeł archiwalnych, wspomnień i opracowań.

Przemysław Wywiał

Artykuł po raz pierwszy publikowany w serwisie: Komendant Naczelnik Marszałek
Zdjęcia: Wikipedia

Polecana literatura

Działania nieregularne w Polsce i Europie, pod red. St. Jaczyńskiego, H. Królikowskiego i W. Włodarkiewicza, Warszawa 2007.

M. Gałęzowski, Na wzór Orląt Lwowskich, “Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” nr 11-12:2008.

A. Zakrzewska, Związek Strzelecki 1919-1939. Wychowanie obywatelskie młodzieży, Kraków 2007.